ANKARA (AA) - EMRE AYTEKİN - Geçen yüzyılın ikinci yarısında başlayan insanlı uzay yolculukları, 21. yüzyılda da insanoğlunu yeni ufuklara taşımaya devam ediyor.

Sovyet kozmonot Yuri Gagarin, 58 yıl önce, 12 Nisan 1961'de "Vostok 1" uzay mekiğiyle Dünya yörüngesini turlayarak uzaya çıkan ilk insan olarak tarihe geçti. Bu sebeple 12 Nisan, "İnsanlı Uzay Yolculuğu Uluslararası Günü" olarak kutlanıyor.

- Soğuk Savaş ve uzay yarışı

İnsanlığın uzay macerasını harekete geçiren şey, keşif güdüsünden çok egemenlik mücadelesi oldu. İkinci Dünya Savaşı'nın sona ermesinin ardından dünyanın iki süper gücü haline gelen ABD ve Sovyetler Birliği (SSCB), ellerindeki nükleer silahlarla uzak coğrafyalardaki hedefleri vurabilmek üzere kıtalar arası güdümlü füze sistemleri geliştirmeye başlamıştı. Uzun menzilli roketler aynı zamanda Dünya'nın alçak yörüngesine yapay uydular taşımaya da olanak sağlıyordu.

Uzay yarışı önce uydu yarışı olarak başladı. SSCB, 4 Ekim 1957'de "Sputnik 1" uydusunu uzaya fırlatarak bu alanda bir ilki gerçekleştirdi. ABD, yaklaşık 4 ay sonra, 31 Ocak 1958'de, "Explorer 1" uydusunu Dünya yörüngesine yollayarak karşılık verdi.

- İlk insanlı yolculuk ve uzaya çıkan ilk insan

Uydulardan sonra sıra yörüngede insanlı uzay yolculuğu yapmaya geldi. Bunun için her iki ülke de tek kişilik uzay kapsülleri geliştirmeye başladı. SSCB, Vostok Programı kapsamında geliştirdiği roket ve kapsülle bir kez daha rakibini geride bıraktı. Rus kozmonot Gagarin, 12 Nisan 1961'de "Vostok 3KA" roketiyle uzaya fırlatılan "Vostok 1" uzay kapsülü içinde Dünya yörüngesinde bir tur attıktan sonra Yeryüzü'ne döndü. Vostok 1'in bu seferi, ilk insanlı uzay yolculuğu olurken, Gagarin de uzaya çıkan ilk insan olarak tarihe geçti.

- Uzaya çıkan ilk kadın

SSCB 1963 yılına kadar Vostok kapsülleriyle uzaya 5 kozmonot daha gönderdi. Bunlar arasında "Vostok 6" mekiğiyle 16 Haziran 1963'te yörüngede yolculuk yapan kozmonot Valentina Tereşkova, uzaya çıkan ilk kadın oldu.

ABD ise aynı yıllarda 2 astronotla alt-yörünge, 4 astronotla da yörünge uçuşları gerçekleştirdi.

- Uzay boşluğundaki ilk yürüyüş

SSCB, 1960'ların başından itibaren insanlı uçuşlar için tek kişilik Vostok uzay kapsülleri yerine 2 veya 3 kişilik Voskhod uzay kapsüllerini geliştirmeye başladı. Sovyet kozmonot Aleksei Leonov, 8 Mart 1965'te "Voskhod 2" kapsülüyle yapılan yolculuk sırasında uzay boşluğundaki ilk yürüyüşü gerçekleştirdi.

- Ay'a ilk adımlar

ABD Başkanı John F. Kennedy, 12 Eylül 1962'de yaptığı konuşmada, uzay yolculuğunun yeni hedefi olarak Ay'ı işaret etti ve 10 yıl içinde Ay'a insan yollama sözü verdi. ABD bu amaçla önce 2 kişilik Gemini uzay mekiğini, ardından 3 kişilik Apollo uzay mekiğini geliştirdi.

ABD, Aralık 1968'de astronotlar Frank Borman, James Lovell ve William Anders'ı taşıyan "Apollo 8" uzay mekiği Ay yörüngesini 10 kez katetmeyi başardı. Ardından 21 Temmuz 1969'da astronotlar Neil Armstrong, Buzz Aldrin ve Michael Collins'i taşıyan "Apollo 11" mekiği Ay yüzeyine iniş yaptı. Neil Armstrong, bu sefer sırasında Ay'a ayak basan ilk insan oldu.

Armstrong ve onun ardından yüzeye adım atan Aldrin'den sonra ABD 1972'ye kadar Ay'a 10 astronot daha çıkardı.

Bu arada, SSCB de aynı yıllarda Ay'a insan yollamak üzere üç kişilik Soyuz mekiklerini üretmeye başladı fakat mekiği yüzeye indirebilecek güçte roket geliştiremediğinden Ay misyonuna 1974'te son verdi.

- Uzayda "détente"

ABD Başkanı Richard Nixon ile SSCB lideri Leonid Brejnev'in 1975'te konvansiyonel ve nükleer silahların karşılıklı azaltılarak ülkeler arasında "détente" (yumuşama) sağlanması konusunda anlaşmaya varmasıyla uzay çalışmaları alanında iş birliği olasılığı gündeme geldi. Aynı yıl ABD'ye ait Apollo mekiği ile Rus Soyuz 19 mekiği uzayda birbirine kenetlendi. İki ülke astronotları diplomatik çabalara sembolik bir jestle katkıda bulunmak için uzayda el sıkıştı.

Ancak iki ülke sonraki yıllarda da uzayda iş birliği yapmak yerine rekabet etmeyi sürdürdü.

SSCB'nin dağılmasının ardından Rusya Federasyonu ile ABD arasındaki uzay çalışmaları alanındaki iş birliği arttı. Bugün iki ülke Uluslararası Uzay İstasyonunu (ISS), Avrupa Birliği, Japonya ve Kanada ile işletiyor ve Amerikalı astronotlar Soyuz mekikleriyle ISS'ye taşınıyor.

- İnsanlı uzay uçuşlarında üçüncü güç: Çin

Çin, bugün ABD ve Rusya dışında insanlı uzay yolculuğu yapabilme kapasitesine ve tecrübesine sahip tek ülke konumunda bulunuyor. Çin ilk kez 1967 yılında Devlet Başkanı Mao Zedung ve Başbakan Zu Enlai döneminde insanlı uzay yolculuğu yapma kararı aldı. ABD'nin Gemini mekiğinden kopya edilerek 1970'lerde yapılan Shuguang uzay aracı başarısız oldu. Ülke ardından Rusya'nın Soyuz mekiğini örnek alan Shenzhou mekiğini geliştirerek yıllar sonra hedefine ulaşabildi. Çinli taykonot Yang Liwei, 15 Ekim 2003'te Shenzhou 5 mekiğiyle uzayda 21 saat uçarak ülkesinin ilk insanlı uzay yolculuğunu gerçekleştirdi.

Avrupa Birliği ve Japonya da 1980'lerde daha sonra vazgeçecekleri insanlı uzay yolculuğu programları başlattı.

- Özel sektör katkısı

ABD Havacılık ve Uzay Ajansı NASA, Apollo programının sırasıyla Columbia, Challenger, Discovery, Atlantis ve Endeavour uzay mekiği programlarını sürdürdükten sonra 2011 yılında, kamu kaynaklarıyla yürütülen tüm insanlı uçuş programlarına son vererek bu alanda özel sektör girişimlerini teşvik etmeye başladı. Ajans, "Ticari Mürettebat Geliştirme Programı" kapsamında Uluslararası Uzay İstasyonu'na personel taşımak üzere SpaceX'in "Dragon Crew" ve Boeing'in "CST-100 Starliner" uzay mekikleri için test uçuşları yaparken, alçak yörüngenin ötesine yönelik insanlı uzay yolculukları için Northrup Grumman firması tarafından geliştirilmekte olan "Orion" uzay mekiğini kullanmayı planlıyor.