“da / de”, “-da, / -de, / -ta, / -te”, “ki”, “-ki”, “mi” ...

Değerli Türkçe sevdalıları, iki hafta önceki yazımızda dilimizin çilekeş gurur abideleri bu unsurlarla ilgili tespitlerimizi genel olarak aktardıktan sonra, “da / de” ve “-da, / -de, / -ta, / -te”lerin ayruntılarını sunmaya çalışmıştık. Bugünkü yazımızda da “ki” ve “-ki”leri ele alacağız.

Boynu Büküklerle İlgili Önemli Kurallar

A. Çekimli fiillerden sonra gelen “ki“ler ayrı yazılır. (Zira, aitlik eki olan “-ki“, sadece isim ve isim soylu kelimelere gelebilir.)

Örnek: Gel ki görüşelim.

B. İsmin -de hâli ve -in hâli eklerinden birini alan kelimelerden sonra gelen “-ki“ler bitişik yazılır.

Örnekler: Evimizdeki mobilyalar eskidi.

    Seninki bugün okula gelmedi.

C. Bir cümlede geçen “ki “ ve “-ki“nin, bağlaç mı yoksa ek mi olduğunu tespit için pratik birkaç çözüm yolu:

İstisnaları olmakla birlikte, “ki“ cümleden çıkarıldığı zaman, cümlenin anlamı tamamen bozuluyorsa ek; bozulmuyor, ancak anlamda biraz daralma, cümlenin yaptırım gücünde biraz zayıflama oluyorsa bağlaçtır.

Devrik cümlelerde, bu kural tersine işler, buna çok dikkat edilmelidir. Zaten, devrik cümleler Türkçenin yapısına uygun değildir.

Örnek: Ağır ol ki, molla desinler. (Bu cümlede, “ki“ bağlaçtır, cümleden çıkarıldığı zaman, -“Ağır ol, molla desinler. “ dediğimizde- anlam tamamen bozulmuyor, ancak anlamda biraz daralma oluyor.)

Örnek: Avrupa’daki bizimkiler sıhhatle döndüler.  (Bu cümlede, “-ki“ ektir, cümleden çıkarıldığı zaman, -“ Avrupa’da bizimkiler sıhhatle döndüler. “ dediğimizde- anlam bozuluyor ve cümleden de öte bir kelime yığını ortaya çıkıyor.)

İçinde “ki” veya “-ki” geçen cümlede, bu unsurların üzerine “ler” çoğul eki getirilir; uygun düşüyorsa “-ki” ek, uygun düşmüyor ve bir “kiler” muhabbeti ortaya çıkıyorsa “ki” bağlaçtır. Bu formülün istisnası yoktur.

Örnekler: Seni öyle özledim kiler… (Bağlaç)

              Evimizdekiler mobilyalar eskimeye yüz tutmuştu. (Ek)

Ç. “ki“den önce herhangi bir noktalama işareti kullanılmaz.

Örnek: Elbette’ki gelirim. (Yanlış)

            Elbette ki gelirim. (Doğru)

D. “sanki“, “oysaki“, “mademki“, “belki“, “hâlbuki“, “çünkü“, “meğerki“, kelimelerinde geçen “ki“ ler bağlaç olmasına rağmen, aşırı bir kalıplaşma ve kaynaşma olması sebebiyle bitişik yazılmaktadır.

Bu kelimelerin ilk harfleri, “SOMBAHÇEM” uydurma tabirinde toplanmıştır.

“SOMBAHÇEM”in dördünde kalıplaşma ve kaynaşma çok belirgindir; bu kelimelerin “ki” bağlacı olmadan kullanılması mümkün değildir: sanki, belki, hâlbuki, çünkü…

“SOMBAHÇEM”in üçünde ise, bağlacın varlığı hâlâ hissedilmektedir; bu kelimelerin “ki” bağlacı olmadan da kullanılması mümkündür: oysaki, mademki, meğerki…

“zoraki” kelimesinde ise; “ki” bağlacı değil, Yunanca yapım eki “aki” bulunmaktadır. Bu kelimedeki “ki” mutlaka bitişik yazılmalıdır ve kelimeyi söylerken “a” uzatılmamalıdır.

E. “ki” bağlacıyla beraber kullanılan ve ayrı yazılan hazır söz kalıplarıyla, SOMBAHÇEM grubu karıştırılmamalıdır.

Örnekler: elbette ki, ne var ki, yeter ki, muhakkak ki, tabii ki, kaldı ki, öyle ki, şöyle ki, böyle ki, demek ki…

F. Birden fazla “-ki” / “ki” üst üste gelirse, sondaki “ki” ayrı yazılır. Çünkü, dilimizde önce ek sonra bağlaç gelir.

Örnekler:  Seninki ki, bugün okula gelmedi.

G. Bir cümle içerisinde “mı”, “ki” ve “da / de” üst üste gelebilir. Bu durumda, bunlar hem birbirlerinden, hem de üzerine geldikleri kelimeden ayrı yazılır.

Örnek: O arkadaşın bugün akşam size gelir mi ki de çağırıyorsun?